“Milattan önce 2000’lerden itibaren Hititlerin hüküm sürdüğü bölgede 1200’lerden sonra Frigler, VI-IV yüzyıllar arasında da Kimmerler hakimiyet kurmuşlardır. Daha sora kısa bir süre için Lidyalıların elinde kalan bölge daha sonra Persler ve Galatların hakimiyeti sahasına dahil olmuştur. Bölge miladi yılların başlarından itibaren Romalıların eline geçmiş milattan sonra VI.yüzyılın sonlarına doğru Büyük Roma İmparatorluğu’nun ikiye ayrılması sonucu Bizans(Doğu Roma),toprakları içerisinde kalmıştır.

1071 Malazgirt Savaşınndan sora kitleler halinde Anadoluya giren türkler bölgenin Türkleştirilmesi süreçini başlatmıştır. Kendi beyleri ve kabileleriyle Anadolu içerisinde ilerleyen bu topluluklar yerli halkın boşalttığı köylere ve kısmen de şehirlere yerleşmiştir^.Yine bu topluluklardan önemli bir kısmı konar-göçer yaşamlarını devam ettirdiler.
Bu göç dalgası ile bozok havalisine de bir takım oymakların geldiğini görüyoruz.

1243 yılına kadar Anadolu Selçuklu Devleti hakimiyetinde kalan bölge 1243 yılında Kösedağ Savaşı ile Mogollara yenilen Selçuklu ortadan kalkmış ve bölgede mogol hükümdarlar hakim olmuştur. Mogolların hakimiyeti 1278 yılına kadar sürmüştür. Anadoluda moğol valilerin sonuncusu olan Demirtaş’ın Mısıra iltica etmesi üzerine yerine vekil bıraktığı kayınbiraderi ve bir Uygur Türkü olan Eretna, 1344 yılında kendi adıyla Kayseri merkezli bir devlet kurdu. Eratna Beyi Ali Beyin 1380 yılında ölümüyle de kadı Burhaneddin Ahmed kendi devletini kurdu. 1398 yılında ölümüyle de osmanlı sultanı Yıldırım Bayezit tarafından bölge ilk kez Osmanlı topraklarına dahil olmuştur. Yüzyıla yakın beyliklerin idaresinde kalan bölge 1514 yılında da Yavuz Sultan Selim’in Dulkadiroğullarını ortadan kaldırmasıyla da bölge tekrar osmanlı toprakları içerisinde yer almaya başlar.

OSMANLI DÖNEMİ

Yenifakılı ile ilgili tarihi bilgilere baktığımızda iki temel görüş karşımıza çıkmaktadır. Birincisi tarihi belgeler, ikincisi ise halk arasında söylene gelen rivayetler. Tabii ki biz tarihi bilgileri esas alacağız fakat halkın söylediklerini de yadsımayacağız.

Bugün Yozgat iline bağlı olan Yenifakılı ilçesi zaman zaman değişik il ve sancaklara bağlandığından tarihi izleri sürerek geçmişine uzanmakta güçlükler çekilmektedir.

Osmanlı imparatorluğu döneminde tutulan Tahrir,Mühimme defterleri ve Salnameler en somut kaynaklar olarak karşıma çıkmaktadır. Ogünkü Tahrir defterlerinin tutuluş amacı; “yeni fethedilen yerlerde hakimiyetin ve idarenin tam olarak yerleştirilmesi gayesi ile bölgenin hali hazırdaki arazi,nufus ve iskan durumunu yerinde tesbit ederek bir takım sayım ve yazımlar yapmak olduğundan bölgede yaşayan toplulukların etnik durumu,sayıları, bağlı oldukları boy ve kabile adları da belirtilmektedir.

Bugünkü yenifakılının demokrafik yapısını oluşturan Karafakühlü bölüğü ile ilgili somut bilgileri “Bozok Sancağının XVI. Yüzyıla ait sayıları 8 adet olan Mufassal ve icmal Tahrir Defterleri ileII cilt halindeki “Kuyud-ı Kadime Arşivi’nde bulunan Mufassal Tahrir Defteri kaynaklarından öğreniyoruz.

Bugün Ankara Tapu Kadostro Genel Müdürlüğünde bulunan II cilt halindeki Mufassal Tahrir defterinde Ek:2. Bozok sancağında köyler ve nufus, Karadere Nahiyesi başlığı ile aşğıdaki şeklinde verilmiştir.

Karadere; Bugünkü Yerköy-Şefaatli ilçeleri arasında yeralan Karanlık Dere mevkii ile Şefaatlinin güneyinden gelen Karasu civarındaki köylerin oluşturduğu bir mahiyedir. Toplam 56 köyü vardır. Demek ki bugünkü Yenifakılı, XVI. Yüzyılda Bozok Sancağının Karadere Nahiyesine bağlı bir karye idi. Çevre köylerin ve halkın Karafakılı dediği bu köyün etnik yapısına baktığımızda da somut delillere ulaşabilmekteyiz. Yine II cilt halindek mufassal Tahrir defterinin Ek:2 kısmına baktığımızda Fakılıyla ilgili aşğıdaki bilgiler verilmektedir.

Karafaihlü; Karadere Nahiyesine bağlı bir köy ve kabile olarakta “Agcakoyunlu” kabilesindendir.

Buraya kadarki çalışmamızda Yenifakılı adının etimolojik tetkiki ve köyü meydana getiren topluluğun kabile ismini çözüme bağlamış bulunmaktayız. Yani bu belgeye göre Yenifakılı XVI. yüzyılda var ve Agcakoyunlu kabilesi tarafından kurulmuştur. Agcakoyunlu kabilesinin ise Dulkadirlilerden olduğunu biliyoruz.Burada bir çelişkiyi açıklamak istiyorum; Karafakihlü Agcakoyunlu kabilesine baglı bir köy olarak belirtilirken bir başka kaynakta “Ulu Yörük XVI. Yüzyıl sonlarında yaklaşık 150 000 kişilik nufusu ile Dulkadir Türkmenlerinden sonra Anadoludaki en büyük Yörük-Türkmen teşekkülüdür denmektedir. Bu da Agcakoyunlu bölügünün Dulkadirli Türkmenlerinden olduğu savını zayıflatmaktadır. Çünkü ağca koyunlu ve Karafakühlü Bölükleri Ulu Yörük olarak adlandırılırken Dulkadirler Türkmen olarak adlandırılmaktadır.

Yine Karafakihlü adından takiple köyün kurucularının Uluyörük adıyla bilinen grub oldugunu anlıyoruz. “Eyaleti rumda bulununan Ulu yörük; Orta pare, şarki pare ve Yüzde Pare olarak üçe ayrılmıştır. Yüzde Pare; Kara Keçülü, Özlü, Kuru göllü,Turgudlu,Agcakoyunlu, Karafakühlü, izzedinlü bölüklerinden oluşuyordu”

Kara Fakühlü bölüğünün bir ulu Yörük parçası olduğunu destekleyen bir görüşte Faruk Sümer’de görüyoruz. Sümer; Ulu Yörük Türkleri başlıca üç kümeye ayrılır: Yüzde Pare,Orta Pare, Şark Pare... Bu topluluğu meydana getiren bölükler şunlardır: İl Beglü,Çepni, Kulağuzlu,Ak-kuzulu,Ak-salur, Tatlu... Özlü, Kırıklu, Kara-Fakihlü..

Agça- koyunlu (Dulkadurludan) demektedir.

Burada açıklanması gereken Kara Fakihlü Bölüğünün Agca koyunlu kabilesine bağlı olup olmadığıdır. II cilt halindeki Mufassal Tahrir defterinde Karafakühlü köyünü Ağça-koyunlu kabilesinin kurduğu yazılmasına ragmen Faruk Sümer’in sözkonusu çalışmasında Karafakühlü ve Ağçakoyunlu Ulu yörük Türkleri topluluğuna bağlı bağımsız bölükler olarak geçmektedir.

Bir başka kaynakta da “Bozok Türkmenleri arasında Süleymanlı Kabilesine mensup iki Karafakılı aşireti görülmektedir. Bunlardan birisi sefere katıldığı için vergiden muaf tutulmuştur. Diğerinde ise üç sipahi görülmektedir. Denmektedir.

YÖRÜK ADI
Yörük(yörümek) fiilinden yapılma, Anadoluya gelip yurt tutan göçebe Oğuz boylarını(Türkmenleri) ifade eden bir kelimedir.
Muzaffer Ramazanoğlu da: “Yörük kelimesi yürümekten yapılmış bir isim değildir. Bu kelime cins ve halis manalarına gelmektedir.”demektedir.

Buraya kadar elde ettiğimiz bilgileri kısaca toplayacak olursak Karafakihlü Bölüğünün Ulu Yörük Türklerinden Yüzde Pareye bağlı bir bölük olduğunu öğreniyoruz. Yani bugünkü Yenifakılıyı kuran bölüğün Karafakihlü bölüğü olduğuna kuşkumuz bulunmamaktadır. Yukarıda da açıkladığım gibi karmaşık olan ve aydınlatılması gereken; Karafakühlü Bölüğünün Ağçakoyunlu kabilesinemi, Süleymanlı kabilesine mi bağlı olduğu veya tek başına bağımsız bir kabilemi olduğudur.

Bugün Yenifakılıda yaşayan halk arasında sıklıkla yer alan Karafakı Bey’in köye ad verdiği görüşü kısmen yanlış olduğunu düşünüyorum. Karafakühlü bölüğü bugünkü yenifakılı kurulmadan önce de bir bölük adı olarak vardı.Belki şöyle söylemek doğru olur; Karafakühlü bölüğünü Karafakı Bey kurmuştur. Bu bölük daha sonraları bu günkü Yenifakılıya yerleşmiş ve kendi bölük adlarını da köye ad olarak vermişlerdir.

Gerçektende o dönemlerde köylerin büyük bir çoğunluğu dini niteliği bulunan kimseler tarafından kurulmaktaydı. Köyün adları da bu bu dini hüviyetleri olan kişiler ve aileler tarafından konduğu ve ilk yerleşenlerinde bu aileler olduğu şüphe götürmez bir gerçektir.

Bizim buradaki itirazımız Karafakihlü bölüğünün bugünkü Yenifakılı kurulmadan önce de var olduğudur.

YENİFAKILI ADI VE ETİMOLOJİSİ

Köyün kuruluşu ilgili bahislerden anlaşılacağı gibi Yenifakılının kuruluş ismi Karafakühlü’dür. “Kara” renk bildiren sıfattır.esmer tenli kişiler için kullanılmaktadır.Zaman zaman karayağız, Karabeniz gibi şekillerde söylenmektedir. Bilindiği gibi Fıkıh:İslam hukukunda din ve dünya işleri ile ilgili ana kaynaklardan yararlanarak konulmuş olan kuralların tümüne denmektedir. Faküh” ise Fıkıh bilen kişiye denmektedir. Li-lı ise bir ektir. Bilgilerimizi toplayacak olursak: Kara+Faküh+lü, Karafakühlü-Karafakılı şeklinde bir evrilmeden geçmiştir.

KÖYÜN KURULUŞUN İLE İLGİLİ RİVAYETLER

Yaygın olan rivayetlerden birisi şöyledir;Fakılıya güneyden göçüp gelen bir kabilenin Yukarı Boğaz Mevkiine yerleşmesiyle köy kurulmuştur. Kabilenin başında Karafakı Bey varmış. Daha sonra bey adı köye ad olmuş, Karafakının yeri,obası olarak anılmaya başlanmıştır.
Başka bir rivayet de oğuzların Bozok kolu beylerinden Fakı Bey yukarı Boğaz denilen mevkiye 14 cadırla yerleşmiştir.

İlginç olan bir rivayette Karafakılı adının Hacı Bektaşı Veli tarafından konduğudur. Hacı bektaş Veli müridleri ile birlikte bu günkü Akdağ ilçesinden dönerken Fakılıda konaklar ve iyi bir şekilde ağırlanır. Hacı Bektaşı Veli köyden ayrılırken kendisini yolcu edenlere dönüp _Köyünüzün adı Karafakılı olsun der.

İsa Sarıarslan Tarafından hazırlanan sözkonusu çalışmada;”oguzların Bozok kolu beylerinden Fakı Bey şimdiki altındağ mahallesine 14 cadırı ile yerleşmiştir” denmekle birlikte rivayetin alındığı kaynak kişiyi belirtmemiştir.

KARAFAKÜHLÜDEN YENİFAKILIYA

19.yüzyılın hemen başında Kırşehir sancağı Arabsun(Gülşehri) bağlı olan Karafakühlü daha sonra da Avanosa bağlananmıştır. Cumhuriyetin ilanı ile birlikte illerin idari yapısı yeniden düzenlenmiş ve köy adlarında ve bağlı oldukları illerde değişikliklere gidilmiştir. Kırşehirin Avanos kazasına bağlı olan Karafakılı, Yağlıkebir, Yağlısagir,Eskiviran köyleri ile birlikte 23/12/1929 tarih ve 3776 sayılı karar ile Yozgat’ın Boğazlıyan İlçesine bağlanmıştır. Bu baglanış tarihi bir çok bilgide 26 Haziran 1926 olarak geçmektedir. Bu tarihin kaynağı belgelerle belirtilmediğinden doğru olarak kabul edemiyoruz. Halbuki elimizdeki belgelerde açık bir şekilde 1929 olarak bağlanış tarihi ve sayısı ile verilmiştir.

Sözkonusu 1929 Tarihli kararda Karafakılı olarak geçen isim 2/9/1936 tarih 2/5271 sayılı meclis kararında”Boğazlıyan-Fakılı soşe inşaatının emaneten yaptırılması” şeklinde yazılmıştır. Yani 1929 yılında Karafakılı olan ismi 1936 yılına gelindiğinde Fakılı olarak değişmiştir.Bu konuda yaptığım yoğun araştırmalara ragmen Karafakılı adının hangi kararla fakılı olarak değiştirildiği konusunda bir belgeye ulaşamadım.

17/2/1949 tarih ve 22265 sayılı bir kararlada ”Maraşta Gücük.... ve Yozgatta Fakılı bucaklarının kurulmasına” karar verilerek yenifakılı bucak olur.

Yenifakılının bir çok yazılı kaynakta 1950 yılında belediyelik olduğu yazılmış olsa da gerçek belediye oluş tarihi 22/2/1951 tarih ve 24182 sayılı meclis kararıyladır. Sözkonusu kararda:”Yozgatın Boğazlıyan İlçesine bağlı Fakılı Bucağında belediye kurulması” ibaresi yer almıştır.

Harta Genel Direktörlüğü’nün 1936 yılında yayınlamış olduğu haritada yenifakılı ilçesi Karafakılı olarak geçmektedir.

Fakılı isminin Yenifakılı olarak değiştirilmesi ile ilgili de yine bir çok yanlış bilgi yazılı kaynaklarda yer almaktadır. Ulaşabildiğimiz bir kaynakta 27 mayıs 196’dan sonra “teşkilatı” ve “nahiyeliği kaldırılır adı Yenifakılı olarak değiştirilir”denmektedir. Halbuki 1968 tarihli Yozgat İl Yıllığında “Yenifakılı Bucağı 9 köy 6350 kadın 6372 erkek olmak üzere 12 722 kişiden oluşmaktadır” denmektedir. Yani Yenifakılıdan bucak olarak bahsetmektedir. Yine 1973 yıllığında da yenifakılıdan bucak olarak bahsedilmiştir

Başvurduğumuz kaynaklardan bir çoğu yanlış veya bir diğeri ile çelişmektedir. Bu nedenle Yenifakılı ile ilgili bilgilere şüpheyle yaklaştım ve daha çokta belgeler yoluyla sağlıklı bilgilere ulaşmaya çalıştım.

1961 yılında Yozgat ve çevresinde onlarca Fakılı ismiyle yerleşim yeri olduğundan içişleri bakanlığınca Fakılı ismi Yenifakılı olarak değiştirilmiştir.
Çevre ilçelerde ve Türkiyenin diğer illerinde tespit edebildiğimiz Fakılı isimli yerleşim yerleri ise şöyledir:

Yozgat Merkez: Salman Fakılı,Fakıbeyli,Kırıkali Fakılı
Akdağ İlçesi: Hacı fakılı Dede Fakılı
Çekerek İlçesi: Fakıdağ
Sorgun İlçesi: Ahmet Fakılı,Aşağı Cuma Fakılı,Belen Cuma Fakılı,Halil Fakılı,İsa Fakılı,Boğaz cumafakılı
Şefaatli İlçesi: Ali Fakılı
Sarıkaya İlçesi: Ali Fakılı
Bolu:Fakılı,Dursun Fakı
Bursa:Barak Fakıh
Kahraman Maraş: Fakıoğlu
İçel:Ali Fakılı,Fakılar,Fakılı
Manisa:Ali Fakılı
Aydın: Bekir Fakılar,İsa Fakılar
Adana:Fakıuşağı,Köse Fakılı
Nevşehir:Fakıuşağı,Hacı Fakılı
Samsun: Habib Fakı
Konya: Hacı Fakılı,Fakılar
Kırklareli: Hacı Fakılı,Kara Fakılı
Sivas:Fakılı,Himmet Fakı
Çanakkale:Hüseyin Fakılı
Uşak:Fakılı
Kırşehir:Hacı Fakılı,Fakılı,Köse Fakılı
Zonguldak:Hamza Fakılı,İsa Fakılı
Sakarya:Hasan Fakı
Tekirdağ: Nusret Fakı
Balıkesir:Sarı Fakılar
Kayseri: Süleyman Fakılı,Fakı Ekinciliği
Çorum:Fakılar
Isparta:Fakılar
Kastamonu:Fakılar
Gazi Antep: Fakılı
Sinop:Fakılı

Yenifakılı 09.05.1990 tarih ve 3644 sayılı kanunla ilçe olmuştur.

Alıntıdır.
Yazan: Soner YALÇIN